पाठ ६ मानव अधिकार
१. मानव अधिकार भनेको के हो ?
उत्तर : अन्तर्राष्ट्रिय कानुनका अनुसार सम्पूर्ण मानव समुदायको हरेक सदस्यमा निहित अधिकारलाई मानव अधिकार भनिन्छ। यो जन्मसिद्ध र आधारभूत अधिकार हो । प्रत्येक व्यक्तिमा जाति, भाषा, धर्म, लिङ्ग, अपाङ्गता, राष्ट्रियता तथा सामाजिक र आर्थिक अवस्था, राष्ट्रिय सिमाना आदिको भेदभावबिनाको व्यवहार मानव अधिकारभित्र पर्छन् ।
२. मानव अधिकार र मौलिक अधिकारबिचको भिन्नता उल्लेख गर्नुहोस् ।
उत्तर : मानव अधिकार एउटा व्यापक अभिव्यक्ति हो भने मौलिक अधिकार अपेक्षाकृत त्योभन्दा सूक्ष्म अभिव्यक्ति हो । मौलिक अधिकारमा सीमित अधिकार रहन्छन् । मानव अधिकार अन्तर्राष्ट्रिय कानुनअन्तर्गत पर्छ भने मौलिक अधिकार राष्ट्रिय कानुनअन्तर्गत पर्छ । मौलिक अधिकारलाई नागरिक अधिकार, संवैधानिक अधिकार र मूलभूत अधिकार भन्ने प्रचलन छ । मानव अधिकार सबै राष्ट्रमा समान रहन्छन् तर मौलिक अधिकार राष्ट्रअनुसार फरक फरक हुन सक्छन् ।
३. मानव अधिकारको संरक्षणमा सरकारी तवरबाट भएका प्रयासको समीक्षा गर्नुहोस् ।
उत्तर : मानव अधिकारको विश्वव्यापी घोषणा, १९४८ ले उल्लेख गरेका ३० ओटा धाराहरूमा उल्लिखित मानव अधिकारलाई विश्वव्यापी रूपमा लागु हुने गरी व्यवस्था भएअनुसार नेपालले पनि मौलिक हकका रूपमा संविधानमा नै समावेश गरी कार्यान्वयनको व्यवस्था गर्दै आएको छ । स्वतन्त्रता, समानता, शिक्षा, स्वास्थ्य, महिला, बालबालिका लगायतको मौलिक हकको व्यवस्था गरी कार्यान्वयनको जमर्को भइरहेको छ । त्यस्तै मानव अधिकारका सम्बन्धमा काम गर्न राष्ट्रिय मानव अधिकार आयोग वि.सं. २०५७ मा स्थापना भई संवैधानिक निकायका रूपमा कार्यरत रहेको छ । यसले गौरव, समानता र न्यायका लागि काम गर्छ । मानव अधिकार हनन्का घटनामा आवश्यक छानबिन गरी दोषीलाई कारबाहीका लागि सरकार समक्ष सिफारिस गर्दछ ।
त्यसै गरी मानव अधिकारको संरक्षणका लागि सरकारले मानव अधिकार ऐन, २०६८ निर्माण गरी लागु गरेको छ र यसको कार्यान्वयनमा जोड दिएको छ । महिला, बालबालिकाको हक अधिकारको सुनिश्चिताका लागि विभिन्न प्रयास भइरहेका छन् । यससम्बन्धी मन्त्रालय, विभागसमेतको व्यवस्था रहेको छ । त्यस्तै गरी मानव अधिकारप्रति प्रतिबद्धता व्यक्त गर्दै विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय सन्धिसम्झौतामा हस्ताक्षर गर्ने र सोसम्बन्धी प्रावधान लागु गर्ने प्रयास पनि नेपाल सरकारले गर्दै आएको छ ।
यसप्रकार मानव अधिकारको संरक्षणका लागि नेपालमा सरकारी तवरबाट विभिन्न प्रयासहरू भएका छन् ।
४. मानव अधिकारलाई विश्वव्यापी रूपमा उच्च प्राथमिकता दिनुका कारण उल्लेख गर्नुहोस् ।
उत्तर : मानव अधिकारलाई विश्वव्यापी रूपमा उच्च प्राथमिकता दिनुका कारण निम्न छन् :-
(क) मानव अधिकार आधारभूत तथा जन्मसिद्ध अधिकारका रूपमा रहेको छ ।
(ख) यसमा प्रत्येक व्यक्तिमा जाति, भाषा, धर्म, लिङ्ग, अपाङ्गता, राष्ट्रियता तथा सामाजिक र आर्थिक अवस्था, राष्ट्रिय सिमाना आदिको भेदभावबिनाको व्यवहार समावेश गरिएको छ ।
(ग) यसले सबैलाई केवल मानवका रूपमा मात्र हेर्छ ।
(घ) यो अन्तर्राष्ट्रिय कानुनका रूपमा रहेको हुन्छ ।
(ङ) संयुक्त राष्ट्र सङ्घका सदस्य राष्ट्रले यसको अनिवार्य कार्यान्वयनको व्यवस्था गर्नुपर्छ ।
